بخش چهارم: آینده گمرک و چشم‌انداز تجارت خارجی: گمرکی فراتر از مرزها

نگاهی به افق‌های نوین گمرک

جهان در آستانه تحولات عمیقی است که تجارت خارجی و به تبع آن گمرک را به شکلی بنیادی دگرگون خواهد کرد. از پیشرفت‌های شگرف در هوش مصنوعی و اینترنت اشیا گرفته تا چالش‌های اضطراری تغییرات اقلیمی و نیاز به پایداری محیط زیست، همه و همه بر وظایف و نقش گمرک در آینده تأثیرگذار خواهند بود. این بخش به بررسی این تحولات و ترسیم چشم‌اندازی از گمرک آینده و تجارت خارجی در این بستر جدید می‌پردازد.

تحولات آتی در گمرک: گذار به سوی هوشمندی و پایداری

گمرک آینده یک نهاد فعال، پیش‌بین، و یکپارچه خواهد بود که با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، نه تنها وظایف سنتی خود را به شکل کارآمدتری انجام می‌دهد، بلکه نقش‌های جدیدی در تسهیل تجارت پایدار و امنیت جهانی ایفا خواهد کرد.

گمرک سبز (Green Customs) و پایداری

با افزایش نگرانی‌ها در مورد تغییرات اقلیمی و تخریب محیط زیست، مفهوم “گمرک سبز” بیش از پیش اهمیت پیدا می‌کند. گمرک آینده نقشی فعال‌تر در حمایت از محیط زیست خواهد داشت:

• نظارت بر تجارت کالاهای آسیب‌رسان محیط زیست: این شامل کنترل دقیق واردات و صادرات مواد خطرناک، زباله‌های هسته‌ای، و گونه‌های در معرض خطر انقراض است.
• تشویق تجارت کالاهای سازگار با محیط زیست: از طریق ارائه تسهیلات گمرکی یا کاهش تعرفه برای محصولات سبز و فناوری‌های پاک.
• اجرای موافقت‌نامه‌های بین‌المللی زیست‌محیطی: مانند کنوانسیون بازل (در مورد کنترل جابجایی برون‌مرزی پسماندهای خطرناک)، کنوانسیون سایتس (در مورد تجارت گونه‌های در معرض خطر)، و پروتکل مونترال (در مورد مواد کاهنده لایه ازون).
• کاهش ردپای کربن در عملیات گمرکی: استفاده از گمرک الکترونیک و اسناد بدون کاغذ نه تنها کارایی را افزایش می‌دهد، بلکه به کاهش مصرف کاغذ و انرژی در عملیات گمرکی کمک می‌کند.

تمرکز بر امنیت زنجیره تأمین

امنیت زنجیره تأمین از تولید تا مصرف، به دلیل افزایش تهدیدات تروریسم و جرایم سازمان‌یافته، به یک اولویت اصلی برای گمرکات تبدیل شده است. گمرک آینده بر مدیریت ریسک پیش‌بینی‌کننده و همکاری با بخش خصوصی برای تضمین امنیت کالاها در طول مسیر حمل و نقل تمرکز خواهد کرد:

• برنامه‌های مشارکت تجاری (AEO – Authorized Economic Operator): این برنامه‌ها به تجار قابل اعتماد و دارای سوابق شفاف، تسهیلات ویژه‌ای ارائه می‌دهند و گمرک بر مدیریت ریسک آن‌ها تمرکز می‌کند. این رویکرد به معنای انتقال بخشی از مسئولیت امنیتی به بخش خصوصی است.
• تبادل اطلاعات پیشرفته: استفاده از داده‌های پیش از ورود (Pre-arrival Data) و پیش از بارگیری (Pre-loading Data) برای ارزیابی ریسک محموله‌ها قبل از رسیدن به مرز، به گمرکات امکان می‌دهد تا تهدیدات را زودتر شناسایی و مداخله کنند.
• فناوری‌های نظارتی هوشمند: استفاده از سنسورها، GPS، و اینترنت اشیا برای ردیابی لحظه به لحظه کالاها و اطمینان از صحت و سلامت آن‌ها در طول مسیر.

گمرک یکپارچه و هوشمند جهانی

چشم‌انداز بلندمدت، ایجاد یک گمرک یکپارچه جهانی است که در آن اطلاعات به صورت روان و ایمن بین گمرکات کشورهای مختلف مبادله می‌شود و فرآیندهای ترخیص کالا در سراسر جهان هماهنگ و یکنواخت می‌شوند.

• استانداردهای جهانی و هماهنگ‌سازی: توسعه و پذیرش استانداردهای جهانی برای داده‌ها، رویه‌ها، و سیستم‌ها توسط سازمان جهانی گمرک (WCO) برای تسهیل تجارت فرامرزی.
• همکاری‌های اطلاعاتی بین‌المللی: ایجاد شبکه‌های امن و قابل اعتماد برای تبادل اطلاعات گمرکی میان کشورها، برای مبارزه مؤثرتر با قاچاق و جرایم فرامرزی.
• اتوماسیون کامل و استفاده از هوش مصنوعی: حذف دخالت انسانی در بسیاری از فرآیندها، افزایش سرعت، و کاهش خطا. هوش مصنوعی می‌تواند به تحلیل حجم عظیمی از داده‌ها برای شناسایی ناهنجاری‌ها و اتخاذ تصمیمات هوشمند کمک کند.

نقش گمرک در دستیابی به اهداف توسعه پایدار

گمرک نه تنها یک نهاد اقتصادی، بلکه یک بازیگر کلیدی در دستیابی به اهداف توسعه پایدار (SDGs) سازمان ملل متحد است.

تأثیر بر اقتصاد، جامعه و محیط زیست

گمرک با عملکردهای خود می‌تواند به ابعاد مختلف توسعه پایدار کمک کند:

• اقتصادی: تسهیل تجارت مشروع، افزایش درآمدهای دولتی، جذب سرمایه‌گذاری خارجی، و حمایت از صنایع داخلی به رشد اقتصادی پایدار کمک می‌کنند.
• اجتماعی: مبارزه با قاچاق کالاهای غیرمجاز (مانند مواد مخدر و کالاهای مضر برای سلامت)، حمایت از حقوق مالکیت فکری (که به نوآوری و ایجاد شغل کمک می‌کند)، و حفاظت از سلامت عمومی با کنترل کالاهای وارداتی.
• محیط زیست: همانطور که در بخش گمرک سبز اشاره شد، گمرک نقش مهمی در حفاظت از محیط زیست از طریق کنترل تجارت مواد مضر و حمایت از تجارت سبز ایفا می‌کند.

مبارزه با جرایم فرامرزی

گمرک در خط مقدم مبارزه با جرایم فرامرزی قرار دارد که امنیت و توسعه پایدار را تهدید می‌کنند:

• پولشویی و تأمین مالی تروریسم: گمرک با نظارت بر جریان‌های نقدی و ارزی و همکاری با نهادهای مالی، به کشف و مقابله با پولشویی و تأمین مالی تروریسم کمک می‌کند.
• قاچاق انسان و مواد مخدر: این جرایم نه تنها امنیت جامعه را مختل می‌کنند، بلکه منابع مالی زیادی را به سمت شبکه‌های مجرمانه سوق می‌دهند. گمرک با تشدید کنترل‌ها و تبادل اطلاعات، در مهار این پدیده‌ها نقش کلیدی دارد.
• قاچاق حیات وحش و منابع طبیعی: گمرکات نقش حیاتی در جلوگیری از قاچاق گونه‌های در معرض خطر و منابع طبیعی (مانند الوار غیرقانونی، مواد معدنی) دارند که به تخریب زیست‌بوم‌ها و از دست رفتن تنوع زیستی منجر می‌شود.

پیشنهادات و راهکارها برای بهبود عملکرد گمرک

برای اینکه گمرک بتواند به چشم‌انداز آینده خود دست یابد و با چالش‌های پیش‌رو مقابله کند، نیاز به یک رویکرد جامع و همه‌جانبه وجود دارد:

بازنگری در قوانین و مقررات

• ساده‌سازی و شفاف‌سازی قوانین: کاهش پیچیدگی و ابهام در مقررات گمرکی برای تسهیل فرآیندها و کاهش فرصت‌های فساد.
• هماهنگ‌سازی با استانداردهای بین‌المللی: انطباق قوانین و رویه‌های گمرکی ملی با توصیه‌های سازمان جهانی گمرک (WCO) و سایر نهادهای بین‌المللی برای تسهیل تجارت فرامرزی.
• تمرکز بر مدیریت ریسک و ارزیابی مبتنی بر شواهد: حرکت از کنترل ۱۰۰ درصدی به سمت کنترل هوشمند و هدفمند بر اساس داده‌ها و تحلیل ریسک.

سرمایه‌گذاری در فناوری

• توسعه گمرک الکترونیک و پنجره واحد: تکمیل و گسترش سامانه‌های الکترونیکی و پنجره واحد تجاری برای خودکارسازی کامل فرآیندهای گمرکی.
• بهره‌گیری از هوش مصنوعی و کلان‌داده‌ها: استفاده از AI برای تحلیل ریسک، شناسایی تقلب، و پیش‌بینی روندهای تجاری.
• پذیرش فناوری‌های نوین (مانند بلاکچین و اینترنت اشیا): بررسی و اجرای فناوری‌های نوظهور برای افزایش شفافیت، امنیت، و ردیابی کالاها در زنجیره تأمین.
• نوسازی تجهیزات بازرسی: سرمایه‌گذاری در اسکنرهای پیشرفته، تجهیزات آزمایشگاهی، و سایر فناوری‌های سخت‌افزاری برای بازرسی دقیق‌تر و سریع‌تر.

افزایش شفافیت و مبارزه با فساد

• سیستم‌های نظارت داخلی قوی: پیاده‌سازی مکانیزم‌های نظارتی کارآمد برای شناسایی و برخورد با فساد در داخل گمرک.
• افزایش حقوق و مزایای کارکنان: جبران مناسب برای کاهش انگیزه‌های فساد مالی.
• شفافیت در فرآیندها و تصمیم‌گیری‌ها: انتشار عمومی قوانین و رویه‌ها، و ایجاد کانال‌های گزارش‌دهی برای تخلفات.

تقویت همکاری‌های ملی و بین‌المللی

• همکاری با سایر نهادهای دولتی: ایجاد هماهنگی کامل بین گمرک و سازمان‌های مرتبط با تجارت خارجی (مانند بانک مرکزی، وزارت بهداشت، وزارت صمت) برای جلوگیری از تداخل و تسهیل فرآیندها.
• تقویت همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی: مشارکت فعال در سازمان‌های بین‌المللی مانند WCO، امضای موافقت‌نامه‌های تبادل اطلاعات گمرکی، و برنامه‌های مشترک مبارزه با قاچاق.
• مشارکت با بخش خصوصی: ایجاد کانال‌های ارتباطی مؤثر با تجار، انجمن‌های صنعتی، و شرکت‌های لجستیکی برای درک بهتر نیازها و چالش‌ها.

توانمندسازی نیروی انسانی

• آموزش مستمر و تخصصی: آموزش کارکنان در مورد فناوری‌های جدید، قوانین بین‌المللی، مدیریت ریسک، و مهارت‌های تحلیلی.
• جذب نیروهای متخصص و با استعداد: جذب کارشناسان در حوزه‌های فناوری اطلاعات، تحلیل داده‌ها، و حقوق بین‌الملل.
• ایجاد فرهنگ سازمانی مبتنی بر صداقت و کارایی: تشویق به نوآوری، مسئولیت‌پذیری، و خدمات‌رسانی در گمرک.

آینده گمرک آینده‌ای است که با هوشمندسازی، پایداری، و همکاری‌های بی‌سابقه تعریف می‌شود. این تحولات نه تنها به گمرک امکان می‌دهند تا وظایف سنتی خود را به شکل کارآمدتری انجام دهد، بلکه آن را به یک بازیگر فعال در توسعه پایدار جهانی تبدیل می‌کند. گمرک دیگر صرفاً یک نهاد مرزی نیست؛ بلکه یک نهاد اطلاعاتی، تحلیلی، و تسهیل‌کننده است که در مرکز زنجیره‌های تأمین جهانی قرار دارد. پذیرش نوآوری، سرمایه‌گذاری در فناوری و نیروی انسانی، و تعهد به شفافیت و همکاری، مسیر را برای گمرک آینده و تجارت خارجی پایدار هموار خواهد کرد.

گمرک ایران نقطه ورود و خروج عمده کالاهای وارداتی و صادراتی کشور است. عملکرد کارآمد آن مستقیماً بر میزان مبادلات تجاری، قیمت کالاها در بازار داخلی، و رقابت‌پذیری کالاهای ایرانی در بازارهای جهانی تأثیر می‌گذارد.

گمرک و تجارت خارجی: شریان حیاتی اقتصاد در دنیای در حال تحول

در این مجموعه نوشته، به سفری عمیق در دنیای پیچیده و پویای گمرک و تجارت خارجی پرداختیم. از مفاهیم بنیادی و چرایی اهمیت این دو رکن اصلی اقتصاد جهانی گرفته تا وظایف چندگانه ادارات گمرکی، چالش‌های بی‌شماری که با آن‌ها روبرو هستند، و فرصت‌های بی‌نظیری که عصر دیجیتال پیش روی آن‌ها قرار داده است. در نهایت، نگاهی اختصاصی به جایگاه و نقش گمرک جمهوری اسلامی ایران در این منظومه بین‌المللی داشتیم.

گمرک، فراتر از یک دروازه‌بان ساده در مرزها، قلب تپنده تجارت بین‌الملل است. این نهاد حیاتی نه تنها مسئول جمع‌آوری درآمدهای دولتی از طریق حقوق و عوارض گمرکی است، بلکه به عنوان یک نیروی پیشران در تسهیل تجارت مشروع عمل می‌کند. از نظارت دقیق بر ورود و خروج کالاها برای حفظ امنیت ملی و سلامت جامعه گرفته تا مبارزه قاطعانه با پدیده مخرب قاچاق کالا و ارز، وظایف گمرک ابعاد گسترده و حیاتی دارند.

همانطور که بررسی کردیم، گمرک در عصر مدرن با چالش‌های بزرگی دست و پنجه نرم می‌کند. پدیده‌هایی نظیر قاچاق پیچیده‌تر، فساد اداری، پیچیدگی قوانین و مقررات داخلی و بین‌المللی، و کمبود زیرساخت‌های فناورانه، همگی موانعی بر سر راه کارایی و شفافیت این سازمان هستند. برای گمرک ایران، تحریم‌های بین‌المللی نیز به این چالش‌ها افزوده و پیچیدگی‌های بیشتری را در فرآیندهای تجاری ایجاد کرده است.

با این حال، عصر دیجیتال فرصت‌های بی‌شماری را نیز برای تحول گمرک به ارمغان آورده است. گمرک الکترونیک، پنجره واحد تجاری، و بهره‌گیری از فناوری‌های نوظهور مانند هوش مصنوعی و تحلیل کلان‌داده‌ها، پتانسیل عظیمی برای افزایش سرعت، دقت و شفافیت در فرآیندهای گمرکی دارند. حرکت به سوی گمرک سبز و تمرکز بر امنیت زنجیره تأمین، ابعاد جدیدی به نقش گمرک در توسعه پایدار جهانی می‌بخشد. همکاری‌های بین‌المللی، به ویژه از طریق سازمان‌هایی مانند سازمان جهانی گمرک (WCO)، برای مقابله با چالش‌های فرامرزی و هماهنگ‌سازی رویه‌ها، از اهمیت بالایی برخوردار است.

در نهایت، گمرک ایران نیز با وجود چالش‌های خاص خود، گام‌های مهمی در مسیر هوشمندسازی و تسهیل تجارت برداشته است. موقعیت ژئوپلیتیک ایران در کریدورهای ترانزیتی منطقه و ظرفیت‌های مناطق آزاد و ویژه اقتصادی، فرصت‌های بی‌نظیری را برای توسعه نقش گمرک و افزایش سهم ایران در تجارت جهانی فراهم می‌کند. برای تحقق این چشم‌انداز، سرمایه‌گذاری مستمر در فناوری، نیروی انسانی متخصص، اصلاح قوانین و مقررات، و تقویت شفافیت و همکاری‌های ملی و بین‌المللی حیاتی است.

آینده تجارت خارجی، آینده‌ای است که در آن گمرک نقشی فراتر از یک سازمان مجری قانون ایفا خواهد کرد؛ گمرک به یک شریک استراتژیک در رشد اقتصادی، امنیت پایدار، و رفاه جهانی تبدیل خواهد شد. این تحول، نیازمند تعهد مداوم به نوآوری و انطباق‌پذیری با تغییرات سریع دنیای امروز است.